Normatieve rationaliteit gaat samen met verantwoord handelen. Je kunt namelijk pas verantwoord handelen wanneer je je afwegingen en redenen kunt geven voor wat je aan handelingen verrichtte.
Het thema 'handelen' integreert als vanzelf allerlei kwesties die belangrijk zijn voor mens en samenleving zoals kennis van zaken, rationeel afwegen van alternatieven, inzicht in interpretaties en in context, vrijheid en verantwoordelijkheid voor je keuzes, en zo verder. Ik denk dat verantwoord handelen de tegenhanger is van nihilisme en postmodernisme.
'Handelen' is een ongebruikelijk woord. Het is niet zo eenvoudig om snel voorbeelden van alledaagse taalgebruik te verzinnen waarin dat woord 'handelen' voorkomt.
"Kom, meid, nu moet je eens handelend optreden," zou ik kunnen zeggen. Dat betekent toch wel wat anders dan: "Kom, meid, nu moet je eens iets gaan doen." Ook in uitdrukkingen als "hij handelde uit wraak" of "ik handel naar eigen goeddunken" of "ze handelde uit noodweer" of "ik handelde te goeder trouw" heeft het begrip 'handelen' heel subtiel een eigen betekenis waardoor je het niet kunt vervangen door het begrip 'doen'. Het is die subtiliteit die ook maakt dat de betekenis van een zin als "ik heb verkeerd gehandeld" sterk afwijkt van de betekenis van de zin "ik heb iets verkeerd gedaan".
Het is net alsof handelen altijd gepaard gaat met ernst, met een besef van verantwoordelijkheid. Je kunt heel frivool en lichtzinnig van alles doen, maar wanneer je gaat handelen ben je serieus en bedachtzaam. Dan gaat het er om te weten wat je doet, dan ben je je bewust van een verantwoordelijkheid.
Vandaar dat de term waarschijnlijk ook voorkomt in uitdrukkingen als "de Handelingen der Apostelen" en "de Handelingen der Tweede Kamer". Die apostelen of leden van de Tweede Kamer deden niet zo maar iets, ze handelden. Of: ze verrichtten handelingen - om het bijbehorende zelfstandige naamwoord ook maar eens te gebruiken. En wanneer je handelingen verricht dan doe je dat niet "werktuiglijk" zoals de Dikke Van Dale zo mooi zegt: "Met even weinig overleg (geschiedend of verricht) als er bij een werktuig plaatsheeft; waaraan de wil geen deel heeft; zonder erbij te denken, machinaal." Zoals elders in deze uitwerkingen zal blijken ligt hier de kern van de zaak.
Dit moet even voldoende zijn als eerste verkenning rondom het begrip 'handelen'. Nu eerst een paar opmerkingen over het belang van een verder filosofisch onderzoek naar dat begrip en naar wat het in de praktijk kan betekenen. Waarom zouden mensen systematisch gaan nadenken over handelen? Wat hebben ze daar aan? Wat kunnen ze er uiteindelijk mee? Het belang van nadenken over handelen ligt op twee terreinen.
Allereerst kan een groter inzicht in wat handelen betekent, iemand helpen zichzelf beter te begrijpen. Handelen heeft - zoals zal blijken - voor een persoon veel te maken heeft met vrijheid, verantwoordelijkheid, en zelfstandigheid. Omdat die allemaal een rol spelen in de keuze voor bepaalde handelingen en het uitvoeren van die handelingen, confronteert nadenken over handelen iemand met die thema's. Door na te denken over haar handelingen kan iemand een beter beeld krijgen van haar gevoelens en opvattingen rondom vragen als:
Ik zal ook duidelijk maken dat iemand niet vrij, verantwoordelijk en zelfstandig kan handelen zonder - in een bepaalde betekenis - rationeel te zijn. Een persoon kan alleen maar handelen als hij of zij er in slaagt op een rationeel afgewogen manier keuzen te maken, rationeel met anderen te communiceren, en zo meer. Voor die persoon duiken dan vragen op als:
En omdat iemand als persoon niet of nauwelijks kan handelen zonder rekening te houden met de samenleving waarin hij of zij leeft, horen daar ook vragen bij als:
Zo'n onderzoek naar handelen is ook voor mensen in het algemeen belangrijk omdat van daaruit maatschappijkritiek mogelijk wordt. Je komt dan namelijk uit op een normatief oordeel over hoe mensen met elkaar samen zouden moeten handelen, en van daaruit tot een kritische beoordeling van samenlevingsvormen.
De uitleg volgt nog, maar ik denk hier bijvoorbeeld aan de overmatige nadruk op handelen als de technische beheersing van de materiële en sociale werkelijkheid terwijl er tegelijkertijd nauwelijks meer nagedacht wordt over de vraag of die beheersing nu zo goed is. In de termen van deze tekst - zie elders -: het doelrationele handelen krijgt te veel gewicht, terwijl het communicatieve handelen verwaarloosd wordt. Of anders: instrumentele of technische rationaliteit - waarin waardegebonden doelen vaak een vanzelfsprekend uitgangspunt zijn - wint het te vaak van communicatieve rationaliteit - waarin ook nagedacht en gepraat wordt over waarden en normen en over belevingen en gevoelens die de keuzen voor en de uitvoering van handelingen meebepalen.
Daarnaast is het nogal typerend dát er in de westerse samenleving zoveel gezegd wordt over de mogelijkheid van individuele mensen om zelfstandig keuzen te maken, terwijl het toch ook zonneklaar is dat er in veel organisaties en instituten van de samenleving sprake is van een meer of minder subtiele onderdrukking van elke individuele keuze en van een verwaarlozing van zoiets als communicatief handelen en communicatieve rationaliteit. Met andere woorden: het gepraat over individuele vrijheid van keuze en over individuele verantwoordelijkheid voor handelingen is ondoordacht en versluiert dat de keuzen vaak al lang door anderen gemaakt zijn die voor die keuzen dan ook verantwoordelijk gesteld kunnen worden.
Nadenken over het begrip handelen betekent maatschappelijk ook nadenken over een aantal alledaagse vanzelfsprekende en ondoordachte opvattingen die veel westerse mensen hebben, bijvoorbeeld de opvatting dat je in dit leven alles kunt bereiken als je dat maar wilt. Die opvattingen worden daarmee expliciet waardoor het mogelijk wordt er eens kritisch bij stil te staan en te laten zien hoe misleidend ze zijn. Het betekent ook nadenken over bepaalde waarden en normen in de westerse samenleving, bijvoorbeeld over de genoemde waarden individuele vrijheid, verantwoordelijkheid en zelfstandigheid. De bespreking daarvan kan duidelijk maken dat veel van die waarden en normen ondoordacht zijn en in de praktijk leiden tot tegenstrijdigheden. Een filosofisch onderzoek naar het handelen is dus voor alle mensen individueel belangrijk, maar ook voor de maatschappij als zodanig omdat het helderheid verschaft en van illusies bevrijdt en daardoor het samenleven humaner kan maken.