>>>  Laatst gewijzigd: 18 maart 2024   >>>  Naar www.emo-level-4.nl  
Ik

Filosofie en de waan van de dag

Start Filosofie Kennis Normatieve rationaliteit Waarden in de praktijk Mens en samenleving Techniek

Verantwoord handelen

Het verhaal over een handeling

Een ander kenmerk van handelen is, dat er over handelen gepraat kan worden.

Een actor is met haar handeling ergens op uit, beoogt bepaalde gevolgen gezien de gestelde doelen. Natuurlijk is het niet zo dat elke handeling door een actor even bewust verricht wordt. Maar actoren kunnen hun handelingen altijd weer bewust 'voor ogen' krijgen wanneer de situatie dat vraagt. En wanneer een actor dat zélf moeilijk kan, zou een toeschouwer een actor kunnen hélpen zich van die handelingen bewust te worden. Handelen en afwegingen, reflectie, rationaliteit gaan - zoals al eerder gezegd - samen.

Redenen voor handelingen, verklaringen van gedrag

Precies dat uitgangspunt maakt dat een actor mededelingen over zijn handelingen kan doen of om uitleg of om verantwoording gevraagd kan worden. De actor kan - zoals Nijk (1978) zo mooi zegt - een verhaal vertellen over zijn handeling.

In dit verhaal deelt zij haar afwegingen en overwegingen over haar handeling mee: dit beoogde ik, dit was mijn doel, dit waren mijn verwachtingen, deze redenen en motieven had ik, dit waren mijn waarden en normen op de achtergrond, dit gevoel wilde ik er mee uitdrukken, deze situatiegegevens heb ik in mijn beslissing betrokken, deze gevolgen van mijn handeling heb ik gewild. Het verhaal van de actor bevat de redenen die zij heeft om een bepaalde handeling op een bepaalde manier uit te voeren of niet.

Het is niet mogelijk een dergelijk verhaal te vertellen bij alles wat we doen, bij elk gedrag dat we vertonen. Je hand terugtrekken wanneer je die per ongeluk in de vlam van een kaars steekt, is iets doen, is gedrag. Maar hier is geen sprake van een handeling. De uitdrukking 'reflexhandeling' bevat naar mijn idee dan ook een tegenspraak. Je hebt namelijk geen afwegingen waarover je een verhaal kunt vertellen. Wel is het mogelijk achteraf algemene verklaringen te geven op grond van wetenschappelijke theorieën, maar dat is niet het bedoelde individuele verhaal van een actor over haar keuzen. Een algemene verklaring wordt van buiten af gegeven en bevat de beschrijving van mogelijke oorzaken. Een verhaal wordt van binnenuit verteld en bevat een beschrijving van redenen.

Wanneer een actor bewust zijn hand in de vlam van die kaars zou houden, dan kiest hij daarvoor op grond van afwegingen, en dan is een verhaal wél mogelijk. Daarmee zeg ik dan tegelijkertijd: in het laatste voorbeeld is sprake van een handeling. En ik zeg er tegelijkertijd mee: zo maar iets doen, is nog geen handelen; en dat iemand zich op een bepaalde manier gedraagt wil ook nog niet zeggen dat het een handeling betreft.

De sociale dimensie van al het handelen

Het idee 'verhaal' is belangrijker dan zo op het eerste gezicht lijkt. Mensen kunnen natuurlijk in hun eentje handelingen verrichten. In feite hoeven ze daarbij geen woord te zeggen. Dat is duidelijk wanneer het om instrumentele handelingen gaat - hoewel ook dan blijft gelden dat veel instrumentele handelingen alleen maar aangeleerd kunnen zijn via taal.

Maar meestal hebben mensen in hun handelen te maken met andere actoren: handelen voltrekt zich meestal in een sociale context of is ook werkelijk sociaal handelen. Het verhaal haalt de actor als het ware uit een isolement en maakt duidelijk dat zijn handelen zich altijd - direct of indirect - in een handelingssituatie voltrekt waarin andere actoren hoe dan ook een rol spelen.

Het gegeven dat actoren allerlei handelingen combineren met taalhandelingen via welke ze een verhaal vertellen brengt handelen nadrukkelijk in verband met verbale (bij een brede invulling van het begrip ook non-verbale) communicatie tussen mensen. Handelen wordt communicatief handelen, waarbij actoren aan elkaar verantwoording afleggen van hun (mogelijke) keuzen via het geven van goede redenen dan wel proberen via overleg of discussie tot overeenstemming te komen voor het verrichten van gezamenlijke sociale handelingen.