Handelen is onmogelijk zonder reflectie en rationaliteit. Maar daarbij hoeven vaak niet alle factoren allemaal bewust en expliciet overdacht te worden. Allerlei factoren spelen tamelijk impliciet en onbewust hun rol. Handelen is dus wel rationeel, maar niet altijd in alle opzichten bewust. Hoe werkt dat?
'Bewustzijn' is weer eens geen simpel begrip. Het is mogelijk te denken aan een bepaalde aandacht bij wat we doen, aan een zekere distantie ten aanzien van wat we doen.
Maar er zijn verschillende graden van aandacht en verschillende niveaus van distantie mogelijk. Is het niet zeer goed denkbaar dat ik een boek in mijn boekenkast opzoek, terwijl ik in gedachten nog steeds bij de lijn van deze tekst blijf? Ben ik bij het douchen niet 'voortdurend' bij de ideeën in deze tekst? Hoe bewust voer ik die handelingen dan uit? Niet zó bewust, blijkt dan!
Toch heb ik er 'ergens' op grond van bepaalde afwegingen voor gekozen die handelingen te verrichten. Tegelijkertijd was ik echter steeds bezig met een andere handeling gekenmerkt door een eigen doelgerichtheid: het op papier krijgen van mijn gedachten over handelen, rationaliteit en maatschappijkritiek. Mag ik dan bij die andere, blijkbaar ondergeschikte handelingen eigenlijk wel van 'bewustzijn' en van 'handelingen' spreken?
Het probleem kan misschien duidelijker worden via de bespreking van de verwante vraag: zijn automatische handelingen mogelijk? Wanneer iemand er van uitgaat dat er pas van een handeling gesproken mag worden bij het in de opperste aandacht en in volledig bewustzijn kiezen en uitvoeren van de hele handeling, dan zal zo iemand het onjuist vinden de uitdrukking 'automatische handeling' te gebruiken. Want het automatische van die 'handeling' zit hem nu net in het feit dat de 'handeling' als vanzelf, zonder al te veel aandacht verricht wordt.
Toch hebben we het in het normale spraakgebruik over het automatiseren van handelingen en over automatische handelingen. Kan dat dan eigenlijk niet? Jawel, juist wel. Juist omdat mensen op basis van allerlei ervaringen en situaties handelingen leren te verrichten en in de loop der tijd steeds weer ongeveer dezelfde handelingen steeds beter en gemakkelijker zullen verrichten, bouwen ze een handelingsrepertoire op.
De term ontstaat naar analogie van het repertoire aan liedjes dat een zanger tot zijn beschikking heeft. In het begin moet hij heel wat moeite doen om tekst en muziek van een liedje te onthouden. Maar op den duur heeft hij heel wat liedjes in zijn geheugen: hij heeft een repertoire opgebouwd. Tijdens verschillende optredens kiest hij al naar gelang zijn eigen stemming en het soort publiek uit dat repertoire tamelijk onbewust en met gemak die liedjes die aansluiten bij de situatie.
Precies zo vergaat het een actor. In eerste instantie is alles nieuw en moet hij nog leren handelen, dat wil zeggen: moet hij nog leren welke doelen hij gezien zijn eigen persoon en zijn situatie wel en niet kan stellen en welke middelen hij daartoe wel en niet kan kiezen. In zijn leerprocessen (met name ook in zijn socialisatieproces) komt hij daar al snel achter en voegt hij steeds meer mogelijke handelingen aan zijn handelingsrepertoire toe en kan hij die handelingen ook steeds beter uitvoeren. Andere handelingen houdt hij juist buiten zijn repertoire omdat die niet bij hem passen of niet mogen. De oorspronkelijk tamelijk expliciete en bewuste afwegingen om bepaalde handelingen wel of niet te kiezen zijn daarmee niet meer nodig. Wanneer de situatie het vraagt kiest de actor snel en gemakkelijk en niet meer zo bewust een handeling uit zijn handelingsrepertoire.
Elke actor heeft zo een repertoire van geautomatiseerde en in het geheugen ingeslepen handelingen: iemand loopt, kleedt zich aan/uit, wast zich, gaat naar de WC, en noem maar honderden van die handelingen op, zonder zich van die handelingen nog erg bewust te zijn.
Tegelijkertijd zijn er echter steeds weer situaties waarin een automatische handeling ineens op problemen stuit. Bij het uitdoen van je jas denk je normaalgesproken niet na, maar als de ritssluiting vastloopt ineens weer wel. Wanneer je naar de WC moet sta of zit je daar normaalgesproken niet zo bij stil, maar wanneer de deur van die ene openbare WC niet op slot kan en je moet toch echt poepen, wel, dan wordt naar de WC gaan ineens een hele opgave.
Het handelingsrepertoire speelt zelfs een dramatische rol wanneer een actor lichamelijk gehandicapt of psychisch erg in de war raakt (of beide): ineens is het niet meer mogelijk op een gemakkelijke en impliciete manier de voor de hand liggende handelingen te verrichten, niets lukt of lukt slechts moeizaam, elke handeling moet weer alle aandacht krijgen, elke handeling kost weer bergen energie.
De conclusie is dat we ook van handelingen kunnen spreken bij een lager niveau van aandacht, als maar altijd teruggekeerd kan worden naar een hoger niveau van aandacht indien de handelingssituatie dat vraagt.
Gedacht kan worden aan het voorbeeld van de fietsende roeicoach. Zij fietst op het pad naast de roeibaan en schreeuwt aanwijzingen naar de roeiers. Haar grootste aandacht is bij de handeling 'coachen' en veel minder aandacht gaat uit naar de geautomatiseerde handeling 'fietsen'. Desondanks is het voor haar goed mogelijk ineens meer aandacht te hebben voor het fietsen, bv. wanneer een hond het fietspad opschiet. De coach verricht - wanneer je het zo ziet - dus wel degelijk twee handelingen tegelijkertijd, al verloopt één van de twee handelingen grotendeels automatisch.
Iemand kan zelfs niet zeggen dat automatische handelingen niets anders zijn dan geconditioneerd gedrag.
Het feit dat ik het koud heb (stimulus) leidt niet zonder meer tot het opendraaien van de centrale verwarming (respons). Want soms kies ik er in zo'n situatie voor om een dikke trui aan te trekken, soms ook besluit ik om de kou te laten voortduren - misschien omdat ik net met iets heel belangrijks bezig ben -, soms tenslotte beslis ik weer eens tot het maken van vijftig kniebuigingen. Dat kunnen allemaal automatismen zijn, maar desondanks blijft het zo dat ik niet vast zit aan één bepaald automatisme.
Natuurlijk komen al die keuzen en besluiten niet in optimaal bewustzijn tot stand, maar desondanks ben en blijf ik me - inderdaad op grond van vele beslissingen in het verleden - 'ergens' bewust van een aantal handelingsmogelijkheden om een bepaald doel (het warmer krijgen) te bereiken. Ik ben niet geconditioneerd geraakt op één respons, zelfs niet op een aantal responses, maar heb op grond van vroeger bewust meegemaakte ervaringen een handelingsrepertoire opgebouwd waarbinnen ik - nu niet meer zo bewust - mijn keuzen maak om bepaalde doelen te bereiken. Dat is de kracht van het idee 'handelingsrepertoire'.
Handelen is daarom nooit hetzelfde als waarneembaar gedrag, en ook niet uitsluitend op waarneembaar gedrag terug te voeren. Een actor reageert niet alleen maar op stimuli die maken dat hij zich precies zo en zo gaat gedragen in die en die situatie. Een actor maakt op grond van zichzelf en de situatie keuzen uit een veelheid van mogelijke handelingen die óf allemaal in zijn handelingsrepertoire zijn opgenomen óf ter plekke ontworpen moeten worden.
Het is voor hem altijd mogelijk een bepaalde distantie in te nemen tegenover de keuzen die hij maakt, zodat hij bijvoorbeeld anders kan kiezen dan hij tot nu toe gewend was of zijn handelingsrepertoire kan verbeteren en aanvullen. Ook toeschouwers kunnen hem helpen te reflecteren over zijn handelingsrepertoire en verdere handelingsmogelijkheden. Zo kan een hulpverlener - bijvoorbeeld een ergotherapeut, een psychotherapeut - iemand inzicht verschaffen in het handelingsrepertoire dat hij pleegt te volgen, en eventueel in mogelijkheden dat handelingsrepertoire te veranderen, te verbeteren, en/of uit te breiden.