Voordat ik verder inga op de vragen die ik formuleerde, wil ik eerst een uitwerking geven van meer algemene kenmerken van handelen. Ik zal toch eerst duidelijk moeten maken wat handelen globaal is, voordat ik meer specifieke onderwerpen en problemen rondom handelen kan uitwerken.
Eerst moeten we een term hebben voor degene die handelt. Het is omslachtig om steeds 'degene die / de persoon die / de mens die handelt' neer te schrijven. Verder is het wat ouderwets om het over 'de handelende persoon / mens' of over 'het handelende subject' te hebben. En het woord 'handelaar' wekt natuurlijk al helemaal verkeerde gedachten op. Ik zal het in het vervolg net als andere schrijvers over handelen hebben over de actor.
Het is ook niet voor niets dat de termen 'subject' en 'persoon' uit de handelingsliteratuur verdwenen zijn. Die twee begrippen uit de oudere filosofie zouden namelijk tot een verkeerd beeld van handelen kunnen leiden. In moderne handelingstheorie bestaat er geen subject of persoon los van het lichaam, de samenleving, de cultuur, of de geschiedenis. Men gebruikt het woord 'actor' dan ook met de gedachte dat een actor - zoals dat tegenwoordig in de filosofie heet - altijd gesitueerd is en dat haar handelen regelgeleid is.
Daarnaast is het zo dat een actor niet in het luchtledige handelt. Natuurlijk kan een actor helemaal in haar eentje een handeling verrichten in de materiële werkelijkheid. Zij kan bijvoorbeeld zonder dat wie dan ook in de buurt is gaten in muren boren, schroeven in pluggen draaien, muren en houtwerk schilderen, en dergelijke. Die materiële werkelijkheid kan weerbarstig zijn en daarmee haar handelen bemoeilijken. Maar muren, schroeven en houtwerk gaan niet in discussie met de actor over de zin en de efficiëntie van haar handeling, doen geen voorstellen voor een betere aanpak, en zo meer. Nog niet in ieder geval :-)
Dat is meestal wel het geval wanneer een actor - zoals zo vaak het geval is - met andere actoren te maken heeft. Actoren leven in een sociale werkelijkheid, ze handelen vaak temidden van andere actoren - uitgaan, lesgeven, behandelen - en mét andere actoren - samen dansen, sporten, studeren. Wanneer ik als actor wil dat iemand koffie voor mij haalt - mijn handeling is dan bijvoorbeeld het geven van een opdracht of het doen van een verzoek aan iemand waarbij ik als doel heb dat die persoon koffie voor me gaat halen -, dan kan het zijn dat die ander me vraagt waarom zij dat zou moeten doen, en na wat heen en weer gepraat uiteindelijk weigert en zegt: "Doe het zelf maar!" Die ander is namelijk óók actor en kan daarom haar eigen handelingen kiezen, los van mij en eventueel tegen mij in.
In andere situaties is het weer zo dat actoren proberen samen te werken om een gezamenlijk doel te bereiken - het voorbereiden van een tentamen, het opzetten van een tent, het repareren van een fiets. Ze doen met andere woorden een poging samen te handelen, en dat brengt bijvoorbeeld met zich mee dat beide actoren moeten overleggen om het eens te worden over hun opvatting van de situatie en over te stellen doelen en te kiezen middelen.
Handelen ten aanzien van en met dingen uit de materiële werkelijkheid verschilt dus aanmerkelijk van handelen ten aanzien van en met andere actoren uit de sociale werkelijkheid. Wanneer ik de eerste vorm van handelen nu even voorlopig 'instrumenteel handelen' noem en de laatste 'sociaal handelen', dan geldt dat sociaal handelen een hele dimensie meer heeft dan instrumenteel handelen.
Wanneer verschillende actoren in hun sociale handelen met elkaar te maken hebben, dan wordt het belangrijk dat zij zichzelf en elkaar goed begrijpen. Dat betekent dat het waarnemen / observeren en interpreteren van je eigen bedoelingen en gedragingen én van de bedoelingen en gedragingen van de andere actor belangrijk zijn. Actoren zijn daarom zowel voor zichzelf als voor elkaar altijd toeschouwer. Zinvol samen handelen is eigenlijk pas mogelijk wanneer actoren zowel goede toeschouwers zijn van zichzelf - zichzelf goed kennen - als goede toeschouwers zijn van andere actoren - een goede kennis hebben van andere mensen. Over bepaalde gevolgen van het gegeven dat actoren voor elkaar toeschouwer zijn zal ik het nog hebben.
Daarnaast betekent sociaal handelen ook zeer vaak: met elkaar praten. Actoren voelen elkaar tenslotte niet altijd woordeloos en perfect aan, waardoor het noodzakelijk wordt dat ze allerlei zaken aan elkaar uitleggen en met elkaar bespreken. Naast al het andere moeten actoren in hun pogingen samen te handelen ook taalhandelingen verrichten. Ze zijn niet alleen actor en toeschouwer, maar ook spreker en toehoorder voor elkaar. Zoals nog zal blijken blijkt de taal in het sociale en met name het communicatieve handelen een essentiële rol te spelen.