Elders stelde ik dat een gesprek of een discussie over de handeling van een actor zowel kan gaan over de gekozen doelen als de gekozen middelen.
Maar er zijn nogal wat mensen die handelen willen versmallen tot technisch handelen en alleen over de keuze van middelen willen praten, puur vanuit de vraag of die middelen voorgegeven doelen efficiënt bereiken. Ik heb bezwaar tegen zo'n benadering die handelen volkomen technisch opvat en dat zal ik hier nu uitleggen.
Hun denkwijze is ongeveer als volgt. Doelen, ach, die ontstaan op grond van heel persoonlijke en individuele motieven, of ze zijn voorgegeven door anderen of bepaald door de situatie. Dat is niet zo interessant. Het gaat om de vraag hoe je die doelen via bepaalde middelen op een snelle en slimme manier kunt bereiken. Filosofen en wetenschappers - en politici! - die zo denken benaderen handelen technisch, ze willen wel een technische discussie voeren over de efficiëntie van de gekozen middelen bij een gegeven doel, maar willen geen normatieve discussie over de vraag of de keuze van bepaalde middelen moreel wel toelaatbaar is. Evenmin willen ze een normatieve discussie aangaan over de vraag of bepaalde doelen wel nagestreefd moeten worden. Daarom beperken ze zich tot wat men noemt voorgegeven doelen die ze als het ware buiten het handelen plaatsen.
Hoe ontstaat zo'n denkwijze? Een actor stelt doelen omdat hij iets wil, omdat hij een ongewenste situatie wil omzetten in een gewenste situatie. Een actor vindt het doel dus belangrijk, waardevol. En dat is precies het punt: doelen en de keuzen voor doelen zijn duidelijk waardengebonden, hangen samen met de waarden en normen die actoren hebben. Een discussie over of het goed of verkeerd is bepaalde doelen te stellen en na te streven wordt daarmee een normatieve discussie met alle onzekerheid die daarmee samenhangt. Veel mensen willen daar niet aan. Maar het feit dat er talloze tamelijk technisch liggende situaties zijn waarin discussie over doelen niet zo zinvol is omdat het doel zich als het ware opdringt, betekent niet dat er maar nooit over de waarden en normen achter gekozen doelen nagedacht en gediscussieerd moet worden.
Middelen van de andere kant kiest een actor afhankelijk van de doelen die hij stelt, en de kunst is om díe middelen te kiezen die het meeste garanderen dat het doel bereikt wordt.
Dat kan inderdaad in veel gevallen een technische kwestie zijn, waarover niet lang gepraat hoeft te worden. Maar ook de keuze van middelen is in veel situaties duidelijk waardengebonden en ook daar kan dan een normatieve discussie over de juistheid van de gekozen middelen noodzakelijk zijn.
Een voorbeeld. Het lijkt voor de hand te liggen om bij bacteriële infecties antibiotica voor te schrijven. Het doel is het opheffen van de bacteriële infectie, een doel dat zich als het ware opdringt. Infecties zijn immers niet goed, die kunnen leiden tot andere complicaties, en dergelijke. Het middel is het voorschrijven van antibiotica, tenzij een hulpvrager allergisch is voor antibiotica.
De keuze van het middel ligt toch ook voor de hand, niet? Nou, niet zonder meer. Wanneer het gaat om een bacteriële infectie die in veel gevallen vanzelf wel overgaat, hoeven we ons het opheffen van die infectie met een technische kunstgreep niet tot doel te stellen. Dan is het waarschijnlijk beter verdedigbaar dat middel antibiotica niet te gebruiken en te kiezen voor een ander middel dat minder agressief is (bedrust bijvoorbeeld).
En een tweede voorbeeld. Stel dat iemand voor de eerste keer met hoofdpijn bij zijn huisarts komt. Stel vervolgens dat uit het gesprek evenals uit een normale voor de hand liggende diagnose naar voren komt dat die hoofdpijn te wijten is aan te hard werken en te weinig slapen en verder niet ernstig van aard is.
De huisarts zal dan zeker akkoord gaan met het handelen van de hulpvrager dat tot doel heeft om van zijn hoofdpijn af te komen en met middelen als rustig aan doen en een paar dagen vrij nemen om dat doel te bereiken. Maar de huisarts zal waarschijnlijk in discussie gaan wanneer de hulpvrager daarnaast als doel heeft doorverwezen te worden naar een specialist teneinde via een computertomografie gediagnostiseerd te worden om er zeker van te zijn dat er werkelijk niets ernstigs aan de hand is.
Hier is een normatieve discussie over een doel dat de actor heeft voor de hand liggend: is het wel goed dat hij naar een specialist wil en dat hij dat soort diagnostiek wil omdat hij absolute zekerheid wil bereiken? En er is zelfs een diepgaander discussie denkbaar over de wensen van hulpvragers altijd met de duurste apparatuur gediagnostiseerd te worden en over hun verlangen naar absolute zekerheid dat tot dat soort wensen leidt, over de maatschappelijke kosten die dat zich mee brengt, en dergelijke, tenminste wanneer er werkelijk geen indicatie voor is.
Met andere woorden. Een versmalling van het begrip handelen tot technisch handelen (= efficiënte middelen kiezen om voorgegeven doelen te bereiken) vind ik onwenselijk. Dat haalt de normatieve dimensie uit het handelen van mensen. Wat betekent dat men niet meer nadenkt over de wenselijkheid en juistheid van gekozen doelen en actoren daar ook niet meer op aanspreekt. Als een actor zijn ondoordachte doel maar efficiënt bereikt, dan is het goed.
Alleen dat al vind ik maatschappelijk onaanvaardbaar. Ik vind dat we altijd weer stil moeten staan bij de wenselijkheid en juistheid van doelen die we onszelf stellen en van de middelen die we kiezen om die doelen te bereiken. Dat betekent inderdaad regelmatig een normatieve discussie in plaats van een puur technische discussie. En normatieve discussies brengen meer onzekerheid met zich mee.
Maar er is nog een ander bezwaar tegen een versmalling van handelen tot technisch handelen. Ook de communicatieve dimensie van handelen kan aangetast raken, wanneer men handelen technisch wil zien. Zo wordt medisch handelen bijvoorbeeld gemakkelijk gericht op het somatische aspect van een hulpvrager, omdat men daar het meest efficiënt kan ingrijpen. Communicatie over iemands ziekte versmalt dan tot een analyse van iemands zieke lichaamsdelen. Naar iemands belevingen, naar iemands sociale situatie, wordt dan niet meer gevraagd, laat staan naar iemands waarden en normen.