Mensen zijn sociale wezens, ze hebben veel met elkaar te maken en communiceren dan ook heel wat af. Maar kunnen mensen elkaar wel begrijpen?
Elk mens heeft velden van betekenis in zijn of haar hoofd. Die velden zijn op een bepaalde manier gestructureerd. Maar de structuren zijn niet allemaal vast, ze veranderen met het opdoen van ervaringen. Kan ik als toeschouwer begrijpen hoe de velden van betekenis van een ander mens 'er uit zien'? Wat die ander waardevol, belangrijk, mooi, lief, afschuwelijk, boeiend, en zo verder vindt en wat niet?
Het valt me altijd weer op hoe moeilijk het is om je in iemand te verplaatsen, om te zien wat die persoon ziet, om in te voelen wat die persoon voelt, om te denken en te ordenen en te interpreteren wat die persoon denkt, ordent, interpreteert. En dat ligt niet aan mijn toevallige onkunde op dat terrein. Ik ben tamelijk vaardig in het luisteren naar en het observeren van anderen. Maar desondanks: andere mensen houden veel verborgen of begrijpen simpelweg zelf nog niet hoe ze op allerlei dingen reageren, kortom: hoe hun velden van betekenis er uit zien. Als iemand durft te reageren, zie ik die reacties wel, maar het wordt moeilijk om de betekenis van die reacties te begrijpen, laat staan om er over te communiceren.
Nu klinkt dit alsof het slechts een persoonlijk probleem is. Maar er zit veel meer aan vast. Naast mensen die normaal met elkaar proberen te communiceren, zijn er tegenwoordig nogal wat mensen die zich beroepsmatig bezig houden met pogingen om de velden van betekenis van een ander te begrijpen. Die beroepsuitoefenaars bewegen zich ofwel op het terrein waar ze 'normale mensen' ontmoeten, begeleiden, helpen en zo verder, ofwel op het terrein waar ze 'gekke mensen' ontmoeten en zo verder.
Uiteraard is de grens tussen 'normaal' en 'gek' een heel onscherpe en bijzonder sterk gebonden aan historische periode en cultuur. Maar daar gaat het me nu even niet om. 'Gek zijn' betekent voor mij nu even dat iemand door genetische aspecten (vaste structuren) en/of door allerlei ervaringen (veranderende structuren) afwijkende velden van betekenis heeft gekregen.
Welnu, als ik bedenk hoe moeilijk het al is om 'normale mensen' te begrijpen, hoe moeilijk moet het dan niet zijn om 'gekke mensen' met soms volstrekt andere velden van betekenis te begrijpen. Mijn scepticisme ten aanzien van de diagnostiek en behandeling door psychologen, psychiaters, psychotherapeuten is dan ook groot. Maar dat neemt niet weg dat ik een grote belangstelling heb voor de beschrijvingen en verklaringen van hun patiënten, hun manieren van kennisverwerving, hun interpretaties en hoe ze die verantwoorden, en zo verder.
Het gaat me echter niet alleen om het hoe (hoe ziet een veld van betekenis er uit?), maar zeker ook om het waarom (waarom ziet iemands veld van betekenis er zó uit en niet anders?). Zoals ik eerder schreef: velden van betekenis zijn op een bepaalde manier gestructureerd. Die structuur is niet toevallig, maar ontstaat door lichamelijke en omgevingsinvloeden. Bovendien zijn velden van betekenis daarmee principieel veranderlijk, bijvoorbeeld omdat iemand lichamelijk verandert (volwassen worden, ziek worden, gehandicapt raken) en/of omdat iemands omgeving verandert (van thuis naar crèche, van crèche naar school, van lagere school naar middelbare school naar universiteit, uit huis gaan, gaan samenwonen, migreren, reizen) waarmee uiteraard iemands belevingen veranderen.
Daarmee zit ik op een breed terrein van samenhangende problemen die vanuit allerlei wetenschappen bestudeerd worden. Ik ben dan ook verre van gelukkig met de specialisatie in de wetenschap. Voor mij heeft de tendens om de werkelijkheid steeds verder in vakjes op te delen om tot een werkbare wetenschappelijke arbeidsdeling een heel andere kant. Ik heb altijd syntheses gewild, de samenhangen en de grote lijnen willen zien, holistisch willen denken. Dat maakt het tegelijkertijd lastig om tot een visie te komen, want hoe zou je in al die wetenschappen thuis kunnen raken? Van de andere kant: wat is de zin van al die wetenschappelijke disciplines als er geen samenhangende visies ontstaan waarmee mensen verder komen?