Alle indrukken die via je zintuigen op je afkomen! Loop in de Kalverstraat, zet je zintuigen open en je wordt overstroomd. Het zien van al die beelden, het horen van al die geluiden, het ruiken van al die geuren, het is niet vol te houden om al die indrukken op te nemen. Je wordt automatisch selectief, in het alledaagse leven is er veel wat je niet meer ziet of hoort of ruikt.
Dat is best positief: je creëert rust voor jezelf, er is minder afleiding, het is dan gemakkelijker om je te concentreren op specifieke activiteiten. Een simpel voorbeeld. Het computerprogramma Visual Studio Code dat ik gebruik om deze webpagina te schrijven heeft een 'Zen Mode': je ziet geen menu of navigatiebalken en zo, als je niet wilt, je ziet alleen de tekst. 'Distraction Free Mode' heet dat in andere computerprogramma's. Wonderlijk, hulpmiddelen om je niet te laten afleiden...
Mensen zijn heel verschillend in hun gevoeligheid voor indrukken. Veel mensen werken aan hun dingen met muziek op de achtergrond. Ze vinden dat prettig en hebben er geen last van. Maar ik zelf bijvoorbeeld kan niet met aandacht aan dingen werken als ik muziek heb aanstaan. Dat leidt me af. Meestal tenminste. Want soms kun je een kanon naast me afschieten zonder dat dat me uit mijn concentratie haalt. Want gevoeligheid voor indrukken is ook afhankelijk van hoe goed iemand geslapen heeft, van hoeveel energie er in iemands lijf zit, of iemand jong is of oud, gezond of ziek.
Er is natuurlijk niets mis met je niet willen laten afleiden door allerlei indrukken. Maar je zintuigen selectief gebruiken kan wel degelijk ook negatief uitpakken. Bijvoorbeeld wanneer je alleen maar wil zien wat jou goed uitkomt. Selectieve waarneming heet dat. Je ziet wat je wilt zien. En voordat je het weet worden je waarnemingen en interpretaties vertekend door vooroordelen en door de samenzweringen waarin je bent gaan geloven.
Selectie van indrukken is er al op fysiek niveau, maar zoals altijd: het fysieke niveau is niet de baas. Mensen kunnen heel ver gaan in het overstijgen van die selectie, kunnen leren hun zintuigen open te zetten.
Dat kan bijvoorbeeld door te leren observeren zoals in allerlei beroepen gebeurt: je leert instrumenten zoals microscopen en telescopen te gebruiken om meer gedetailleerde informatie over de natuur te verkrijgen, je leert als rechercheur om te rechercheren, je gaat als cultureel antropoloog een half jaar bij de Bataks wonen om hun gewoonten te leren kennen (participerende observatie).
Dat kan ook door te leren luisteren: je kunt bijvoorbeeld als therapeut leren in gesprekken intonaties te horen die betekenis hebben, je kunt als je een visuele beperking hebt leren om bij het stoklopen echo's te horen, je doet als musicus aan luistertraining.
Maar het is breder dan dat, dit geldt ook voor andere zintuigen dan gezicht en gehoor. Het geldt bijvoorbeeld ook voor smaak en geur: denk aan mensen die leren wijn te proeven of leren om goed te koken. Het geldt ook voor evenwicht zoals bij allerlei vormen van dans en van zelfverdediging zoals karate. Ja, er is zelfs zoiets als het ontwikkelen van een meer algemene 'awareness', het bewustzijn van, het aanvoelen van: denk aan het leren 'ogen in je rug te hebben' bij karate.
Maar fysieke selectie is maar één manier om met al die indrukken om te gaan. Een andere manier om al die zintuiglijke indrukken te kunnen hanteren is om betekenis te geven aan die indrukken. Dat is wat we als kind leren, al vóór de geboorte waarschijnlijk. De omgeving die onze ouders en anderen voor ons maken en die al tijdens de zwangerschap een rol speelt. Is er beweging? Is er muziek? Is er nicotine of alcohol of HIV? Is er aandacht? Wordt er met mijn voetjes gespeeld?
Na de geboorte gaat dat op volle kracht door. Je zintuigen die de wereld gaan opnemen, al die indrukken die in het begin alleen nog verbonden zijn met prettig / onprettig, leuk / eng. Wat laten mensen je zien, horen, proeven, ruiken, wat komt er je wereld binnen? En hoe wordt dat allemaal becommentarieerd en van betekenis voorzien? Je valt als kind de interpretatiekaders van je ouders binnen, later die van andere mensen — familie, vrienden, kennissen, crèche, basisschool, middelbare school — totdat je ver genoeg bent om je eigen interpretatiekader te ontwikkelen en betekenissen te kiezen die je het meest raken. En dat hoeft niet met het interpretatiekader van je ouders te zijn, al is dat wel vaak het geval.
Je hebt ze nodig die betekenissen, die interpretatiekaders. Anders kun je niets, niet eens een straat oversteken. Dat laatste is ook om die reden een goed voorbeeld. Je ouders leren je observeren: komt er iets aan, kijk naar links, kijk naar rechts. Maar zelf doe je ook steeds meer: hoe breed is de straat? Hoe verhoudt de snelheid van het verkeer zich met mijn eigen snelheid en hoe snel kan ik aan de overkant komen? Je leert inschatten, je leert zinvolle selecties te maken, je scant de situatie en doet aan patroonherkenning.
Auto's en ander verkeer kun je tenminste nog zien, maar veel moeilijker wordt het als je wilt leren waarnemen en inschatten ('lezen') wat mensen voelen en denken achter de buitenkant van hun gedrag en hun taal. En het zijn niet alleen je ouders en andere mensen in je omgeving die je interpretaties op dat vlak beïnvloeden, ook de media spelen daar een rol in.
Beeldvorming is het voorschotelen van beelden aan mensen met het doel om de gedachten en opvattingen van die mensen in een bepaalde richting te sturen.
Ik denk niet dat het beeld zelf zo normatief werkt, maar wel het beeld-in-context dat de achterliggende waardeoordelen van de makers van die beelden uitdrukt. Beelden van prachtige modellen in de mode en zo werken alleen normatief als er een context is die zegt dat dat de ideale mannen- en vrouwenlijven zijn. Dat zeggen die beelden zelf niet. Beelden van vrouwen met brede heupen, een slanke taille, grote borsten, beelden van mannen met gespierde lichamen, die beelden zeggen op zichzelf niet zo veel. Maar de media koppelen daar betekenissen aan die 'dit is mooi', 'dit is aantrekkelijk', 'dit is sexy' zeggen.
Er is een grote kans dat je die ideeën overneemt en er dezelfde waarden en normen over uiterlijk en aantrekkelijkheid op na gaat houden als de media doen. Zou je zonder die media dezelfde opvattingen gehad hebben en dezelfde selecties gemaakt hebben in je leven?