Hoeveel mensen zouden zich in deze monogame cultuur voelen als het meisje met de lucifers uit het kerstverhaal?
Zie je het voor je? Mensen die buiten bijna omkomen van de kou, die tegen een huis aanschurken om het een beetje warm te krijgen, die door een deels beslagen raam naar binnen kijken en jaloers zijn op de mensen binnen. Want daarbinnen, achter dat raam, in dat warme huis, zien ze stelletjes die het goed lijken te hebben met elkaar en die allemaal optrekken met andere stelletjes. Anders dan in het verhaal mogen de mensen buiten eventueel wel naar binnen, maar dat mag alleen als ze ook een stelletje vormen met iemand. Anders voelen die stelletjes in het huis zich om allerlei andere redenen ongemakkelijk en bedreigd.
Het is een normatief standpunt in vrijwel alle culturen: dat je iemand kunt of moet tegenkomen die 'de ware' of 'de ene' of 'de liefde van je leven' is en met wie je een exclusieve relatie hebt - lees: de enige met wie je intiem en lijfelijk mag zijn -, iemand met wie je uiteindelijk kinderen krijgt (want dat hoort toch eigenlijk ook zo), iemand voor wie je alles opoffert, iemand bij wie je voor altijd blijft en met wie je samen oud wordt. Ondanks alle scheidingen en al het 'vreemd gaan' zingen de popzangers en de tv-presentatoren en de regisseurs overal over die ene grote liefde. En overal zijn er de rituelen die mensen 'voor het leven' aan elkaar binden. Zo moet het zijn, zo hoort het, horen we overal.
Erg realistisch blijkt het allemaal niet als je naar de feiten kijkt. Logisch ook. Alsof je ooit zo ver vooruit zou kunnen kijken dat je uitspraken over je hele leven zou kunnen doen. Alsof je ooit zou kunnen weten dat iemand 'de ware' is terwijl je nauwelijks andere mensen heb meegemaakt en je daar nu voortaan voor afsluit omdat je 'iemand hebt'. Maar daar was eigenlijk ook nooit ruimte voor, want je moest die belangstelling voor anderen opgeven, je mocht vaak niet eens zeggen dat je iemand anders ook aantrekkelijk of boeiend vond, zelfs niet al hield je je verder aan de regels.
Er zijn weinig boeken of films die vraagtekens plaatsen bij de vanzelfsprekendheid van monogamie / exclusieve relaties en iets laten zien van wat er door verloren gaat. Clint Eastwood's film The Bridges of Madison County uit 1995 is zo'n film. Afgezien van de illusie van ware liefde die blijkbaar moet rechtvaardigen dat de vrouw ontrouw is — het blijft een Amerikaanse film, nietwaar — geeft de film heel goed weer hoe mensen in langdurige relaties zich regelmatig zullen voelen of zouden kunnen voelen. Je zit al twintig jaar in een huwelijk, in een relatie. Het is niet zo dat je je partner of je kinderen haat of zo, integendeel. Maar toch heb je een groot deel van je eigen mogelijkheden opgeofferd en eigenlijk weet je dat ook wel als je af en toe bij jezelf zou stilstaan. Maar dat vermijd je natuurlijk liever: je stort je op allerlei alledaagse bezigheden, op kinderverzorging, op familie, op werk. Je zit vast in een routine, in een sleur, maar je zou die nooit kunnen doorbreken, omdat je op een of andere manier niet voor je zelf kunt kiezen en omdat je weet dat je er mensen pijn mee zou doen. En waar je jezelf niet controleert is er de sociale controle van de andere mensen die allemaal in dezelfde situatie zitten als jij en evenmin als jij overweg kunnen met het doorbreken ervan. Je hoort één relatie te hebben en eventuele belangstelling voor iemand anders hoor je weg te filteren. Dat zijn de heersende waarden en normen als het om relaties gaat.
Totdat je in een bepaalde situatie iemand tegenkomt voor wie je je gevoelens niet kúnt wegfilteren. In deze film gebeurt dat. Door een toeval is de vrouw (Meryl Streep in weer een mooie rol) een aantal dagen alleen: haar man en kinderen zijn voor een dag of vier naar een competitie rondom stierkalveren of zoiets. Een rondtrekkend fotograaf (gespeeld door Clint Eastwood zelf) — die in deze omgeving foto's van overdekte bruggen wil maken vanwege een reportage voor National Geografic — is verdwaald en vraagt de weg. Van het een komt het ander: hij raakt aan kanten van de vrouw die ze al die tijd verdrongen geeft, zij heeft een intelligente belangstelling voor hem. Het klikt met die twee en ze worden intiem - en dat is dus een hele stap, met name voor haar. Maar natuurlijk duikt al gauw het einde van de vier dagen op. En ondanks de intensiteit van haar gevoelens voor hem, kiest ze er niet voor om met hem mee te gaan. Zij gaat weer verder met haar vorige leven, hij zwerft weer verder in zijn eentje.
Ondanks de intensiteit van haar gevoel, kan ze er niet voor kiezen om dat gevoel te volgen. In hun gesprekken geeft ze aan dat meegaan zou betekenen dat alles op een andere manier normaal zou worden en dat dat speciale gevoel van de laatste dagen niet zou blijven. Ik denk tot op zekere hoogte dat dat waar is. Maar dat intensieve gevoel is maar één kant. Ze had zichzelf kunnen ontplooien in die andere relatie, maar ze kiest voor een relatie waarin ze zichzelf moet wegcijferen. Dat is dus een normatieve keuze: ze vindt de relatie met haar man en kinderen belangrijker dan een onzekere relatie met de fotograaf. Niet zo heel vreemd, die keuze, als je praktisch bent. Uiteraard had ze met die andere keuze ook mensen pijn gedaan: haar man, haar kinderen. Nu komt die pijn - maar uiteindelijk ook de acceptatie - bij de kinderen (vooral de zoon) naar boven na haar dood, wanneer ze door haar laatste wensen en bij het opruimen en doornemen van alle nagelaten spullen ontdekken dat hun moeder intens verliefd was op een ander dan hun vader. Dat ze zich zoiets niet kunnen voorstellen is eigenlijk erg naïef: dan heb je wel een erg eenzijdige en kritiekloze kijk op relaties.
Sommige dialogen in de film zijn heel boeiend. Bijvoorbeeld die waarin zij vraagt of hij dan niet van iemand in het bijzonder houdt. En ondanks al zijn gevoel voor haar, zegt hij dat hij de dingen niet zo voelt, dat hij van meer mensen houdt. Zij zegt dan dat dat geen houden van is.
Wat ze in feite zegt is: je houdt pas van iemand als je jezelf moet wegcijferen, als je voor iemand kiest en het ook moet volhouden als het leven uit de relatie wegvloeit. Houden van = monogamie = zelfopoffering. Je houdt dus niet van iemand als je dat filter niet weet aan te zetten. Je houdt niet van iemand als je ook van anderen kunt houden en dat aan jezelf toestaat. Niet-monogaam = egoïsme. Het is een heel algemeen normatief standpunt: als je voor je zelf wilt opkomen, als je het belangrijk vindt om al je mogelijkheden te ontplooien, als je nieuwsgierig blijft naar wat andere mensen te bieden hebben, ondanks dat je een relatie hebt, ondanks dat je kinderen hebt, dan word je egoïstisch genoemd. Je mag daar niet op gericht zijn, je mag zoiets niet willen. Verwacht wordt dat je je zelf aan de kant zet voor je familie, voor je relatie, voor je gezin, voor je werk, voor volk en vaderland. Waaraan je ziet dat zelfopoffering ten grondslag ligt aan westerse en misschien wel aan alle bekende ideeën over relaties.
De Amerikaanse film The Bridges of Madison County is van 1995. Clint Eastwood is de regisseur en de rollen van Francesca and Richard worden gespeeld door Meryl Streep en Clint Eastwood.