Waarden en normen hangen samen met de visies die mensen hebben op de kosmos, het leven, de samenleving, de mens, de gezondheidszorg, het onderwijs, en zo verder. En omdat die visies tijdens de socialisatie overgedragen en geïnternaliseerd worden, is het voor mensen niet bepaald gemakkelijk om zich van de visies die ze hebben los te maken. Dat levert in de praktijk heel wat vervelende problemen op. Er zit dus niets anders op: we moeten enige aandacht schenken aan visies.
Er bestaat een verwarrende hoeveelheid verschillende uitdrukkingen voor de visies die mensen hebben. Kosmologie, wereldbeeld, levensbeschouwing, religie, levensovertuiging, levensvisie, maatschappijbeeld, maatschappijvisie, ideologie, mensbeeld, mensvisie, mensopvatting, al die begrippen lopen door elkaar heen. Ik heb daarom zelf maar besloten in het algemeen van visies te spreken. Eigenlijk is dit woord min of meer synoniem met 'kijk op', 'beeld van', 'beschouwing van'.Visies zijn voor mij dan:
min of meer weldoordachte en welomschreven, min of meer expliciete opvattingen over hoe mensen (moeten) zijn, over de geschiedenis en de toekomst van mensen gezien (moeten) worden, over wat de zin van het leven is of moet zijn, over hoe het samenleven van mensen georganiseerd wordt of moet worden, en over hoe mensen binnen maatschappelijke organisaties benaderd (moeten) worden.
In visies lopen feiten en waarden / normen vaak door elkaar heen: visies kunnen opvattingen zijn over wat is of over wat zou moeten zijn. En vaak omvat een en dezelfde visie beide aspecten. Bijvoorbeeld (let op de formulering):
In de empirische bewering van 1/ wordt op het eerste gezicht iets feitelijks over mannen en vrouwen beweerd: zo zijn mannen, zo zijn vrouwen, dat is gewoon een feit. De uitdrukking 'van nature' zegt vervolgens ook nog eens dat wat mannen en vrouwen zijn verankerd is in hun biologie, in hun genen, en dat daar niets aan te doen valt, zo zijn mannen en vrouwen gewoon, zo is het nu eenmaal. Maar gaat het hier werkelijk om een feit? Is die bewering wel waar? Om dat vast te stellen zouden we een wetenschappelijk onderzoek op moeten zetten om na te gaan of hier werkelijk sprake is van een feit.
Want het is nog ingewikkelder dan op het eerste gezicht lijkt. De normatieve bewering in 2/ zegt iets over hoe mannen en vrouwen zich horen te gedragen, in die zin wordt een norm voor gedrag naar voren gebracht, dat is duidelijk. Maar die bewering in 1/ is helemaal niet zo neutraal en zo feitelijk als het lijkt. Als ik zou beweren 'vrouwen kunnen van nature zwanger worden en een kind baren' dan kunnen we de waarheid van die empirische bewering gemakkelijk constateren. Maar in 1/ worden vage woorden gebruikt, het is helemaal niet zo simpel om vast te stellen of een man een 'jager' is of dat een vrouw 'veroverd' wil worden - wat betekenen die woorden hier nu eigenlijk? wat voor gedrag hoort erbij? - en al helemaal niet of dat voor mannen en vrouwen in het algemeen geldt. Hoe vager het taalgebruik in wat iemand beweert, hoe sneller er stiekem waardeoordelen in gestopt worden.
Aan elke visie kan in principe ook een - positieve of negatieve - waardering toegekend worden. Met andere woorden: de feitelijke beschrijving van een visie moet onderscheiden worden van de waardering ervan. Die waardering kan alleen maar gebeuren vanuit andere waarden en normen en dus vanuit een andere visie.
Mijn standpunt hier is dat geen enkele visie zonder meer de waarheid in pacht heeft. Een visie die die openheid niet als uitgangspunt neemt wordt gemakkelijk dogmatisch: discussie en dialoog over (elementen in) de visie zijn dan niet meer mogelijk. Voor dat dogmatisme bestaan verschillende termen al naar gelang de visie die het betreft. Gaat het over de kijk op wetenschap, dan duikt de term sciëntisme op, gaat het om een religieuze visie dan heeft men het over fundamentalisme, en zo verder.
Voor elke visie geldt dat zij kan inspireren en in het belang van mensen gebruikt kan worden. Het bestaan van al die '-ismes' maakt echter ook duidelijk dat elke visie kan verstarren en ten koste van mensen kan gaan functioneren. De onderliggende waarden van waaruit ik dit zo zeg zijn die van menselijkheid (humaniteit), liefde, solidariteit, wederzijds respect, en dergelijke, die centraal staan in een standpunt van dialoog en open discussie.