Kennis van waarden en normen
Mensen hebben impliciet of expliciet waarden en normen. Deze waarden en normen hangen samen met de visies die ze hebben. Dit deel van de tekst gaat over de vraag hoe je te weten kunt komen welke waarden en normen (groepen) mensen nu precies hebben.
Met andere woorden: het gaat nu om een kennisverwervingsprobleem, een probleem waaraan heel wat filosofische en praktische moeilijkheden kleven.
Er zijn allerlei wetenschappelijke disciplines binnen de mens- en maatschappijwetenschappen die onderzoek doen naar de waarden en normen die (groepen) mensen hebben, bijvoorbeeld de culturele antropologie, de sociologie, en de (sociale) psychologie. Van de kennis die daar verzameld en gepubliceerd wordt met betrekking tot waarden en normen van culturen, samenlevingen, culturele en maatschappelijke groepen, en hun relatie met de visies die mensen hebben kan iedereen uiteraard een hoop leren. Dat is een kwestie van boeken lezen, van studeren. Dat kan je horizon verbreden, je attitude opener maken tegenover andersdenkenden.
Maar er zijn wel wat lastige kanten aan wetenschappelijk onderzoek naar waarden en normen.
Wetenschappelijk onderzoekers kunnen allerlei methoden gebruiken om achter de waarden en normen van de (groepen) mensen te komen die ze bestuderen: observatie, interviews, vragenlijsten, tests, en zo verder. Dat levert heel wat inzichten op. Maar er zitten ook nogal wat problemen aan dat soort onderzoek:
- 1/ Onderzoekers stoppen vaak sneller dan ze zelf in de gaten hebben hun eigen waarden en normen in hun observaties, interviews, en vragenlijsten. Het is echt heel lastig om die methoden neutraal te houden, iemand die ooit geprobeerd heeft om een 'waardenvrije' vragenlijst te maken zal dat kunnen beamen. Maar het gevolg is dan al gauw dat je ziet en hoort wat je wilt zien en horen. Goede onderzoekers zijn zich erg bewust van dit probleem en doen hun uiterste best om hun persoonlijke waarden en normen buiten het onderzoek te houden of om - als dat niet goed kan - tevoren duidelijk te maken wat hun uitgangspunten zijn. Helaas zijn er ook veel onderzoekers die daar geen seconde bij stil staan, of ze nu oorspronkelijk onderzoek doen of het onderzoek van anderen gebruiken om hun eigen thematiek verder uit te werken. Op www.emo-level-4.nl vat ik allerlei boeken samen met speciale aandacht voor de waarden en normen op de achtergrond. Het is soms schokkend hoe kritiekloos auteurs hun eigen waarden en normen inbrengen zonder dat ze dat zelfs maar door hebben.
- 2/ Genoemde methoden - denk aan een diepteinterview - gaan er vaak van uit dat ondervraagden in staat zijn expliciet aan te geven hoe het met hun waarden en normen 'gesteld is'. Maar mensen hebben in veel gevallen helemaal niet geleerd om over hun waarden en normen te praten, juist omdat waarden en normen eerder impliciet zijn dan expliciet. Geïnterviewden slagen er dan niet zo goed in om hun opvattingen volledig en helder naar voren te brengen.
- 3/ Maar ook al vinden onderzoekers mensen die gemakkelijk over hun waarden en normen praten, dan nog moeten onderzoekers oppassen. Het kan zijn dat die mensen zo gemakkelijk over hun waarden en normen kunnen praten omdat ze allemaal uit milieus komen waarin dat vanzelfsprekend is. Het kan leiden tot eenzijdigheid, tot conclusies die niet algemeen geldig zijn.
- 4/ Een ander eeuwig probleem voor onderzoekers is dat ondervraagden of geënquêteerden sociaal wenselijke antwoorden geven over wat ze wenselijk en belangrijk vinden en niet wat ze werkelijk wenselijk en belangrijk vinden.
- 5/ Wetenschappelijke kennis is vaak gericht op meer algemene conclusies en het valt niet altijd mee om die kennis te vertalen naar concrete situaties met concrete mensen.
Het gaat mij er hier verder om aandacht te besteden aan hoe individuele mensen in praktische situaties te weten kunnen komen welke waarden en normen andere mensen in die situatie er op na houden.
