Wat mij vanaf jongs af aan 'dwars zit' is het probleem dat mensen er over allerlei kwesties verschillende standpunten op na houden. Nee, ik zeg het verkeerd. Ik bedoel: dat er geen manier lijkt te bestaan om te onderscheiden tussen 'goede' en 'verkeerde' standpunten over die kwesties.
Vandaag de dag mag iedereen maar alles 'vinden' en wordt gedaan of elke opvatting even verdedigbaar en even veel waard is. Maar ik vind dat gemakzuchtig. Dat postmoderne relativisme van tegenwoordig maakt mensen denklui en veel standpunten kunnen wat mij betreft absoluut (!) niet door de beugel. Ik zoek naar manieren om hard te maken dat bepaalde opvattingen beter zijn dan andere. Maar ik ben me er zeer van bewust hoe moeilijk en zelfs gevaarlijk dat is.
Want van de andere kant heb ik ook een grote hekel aan vanzelfsprekendheden, aan dogma's, aan standpunten waarover niet meer nagedacht en gepraat mag worden en waarvan de mensen die ze hebben vinden dat we ze maar moeten geloven. Ook dat maakt denklui.
Het is niets nieuws, eigenlijk. Socrates had dat probleem zo'n 2500 jaar geleden ook al. Het onderscheid tussen 'ware kennis' en 'meningen', het onderscheid tussen wat 'absoluut goed' en 'absoluut verkeerd' handelen is, het onderscheid tussen 'mooi' en lelijk', tussen 'waarachtig' en 'onwaarachtig', het heeft filosofen altijd bezig gehouden.
Natuurlijk kunnen we niet meer zo denken als Socrates en Plato deden, de inzichten zijn gegroeid, de tijden zijn veranderd. Maar het probleem van 'veelheid' en 'eenheid' is alleen maar groter geworden. We leven nu in een samenleving die multicultureel is, de 'global village' herbergt mensen met alle mogelijke achtergronden, en de vele media brengen alle standpunten de huiskamer binnen. Dat beeld van diversiteit maakt onzeker. Mensen krijgen steeds te horen dat diversiteit een onvermijdelijk gegeven is. Dus klampen ze zich vast aan schijnzekerheden, aan religieuze en andere dogma's, aan bijgeloof en illusies. Ironisch: het ene dogma roept het andere op.
De kunst is daarom om het ondoordachte relativisme te bestrijden zonder in dogma's te vervallen, of andersom: de dogma's te bestrijden zonder in een zinloos relativisme te vervallen. Mensen worden denk ik pas volwassen wanneer ze een rationaliteit leren opbrengen die onzekerheden accepteert zonder het streven naar eenheid tussen mensen te grabbel te gooien. Er is geen samenleving mogelijk wanneer mensen leven vanuit dogma's en er is ook geen samenleving mogelijk wanneer mensen elke opvatting even acceptabel vinden. De enige weg is de moeilijke weg.
Alles hangt samen met alles. Wat je kunt weten hangt af van hoe je de taal gebruikt en van hoe goed je in staat bent om je waarnemingen te interpreteren. Goede interpretaties hangen weer af van een goed besef van je eigen context.
Noem het leefwereld, horizon, veld van betekenissen, situatiedefinitie, referentiekader, gemeenschappelijke achtergrond. Al die termen komen voor in de filosofie. Het idee erachteris steeds: niemand verwerft kennis in een vacuüm, niemand leert taal te gebruiken in zijn of haar eentje, niemand spreekt en schrijft zonder gemeenschappelijk wereld. niemand kan interpreteren of handelen buiten de geschiedenis of de wereld of de anderen om.
Dat maakt alles zo complex, zo moeilijk te begrijpen en te vatten, dat mensen in veel situaties gaan reduceren tot een paar factoren, gaan vereenvoudigen. Dat kan zijn nut hebben, maar reducties zijn ook gevaarlijk en worden gemakkelijk dogmatisch gebruikt, je kunt er maar heel beperkt conclusies uit af leiden over de niet-gereduceerde werkelijkheid.
Ik denk dat dit mijn kracht is: dat ik bij alles oog heb voor de context. Ik bedoel dan de historische, culturele, maatschappelijke, sociale, normatieve, psychische, lichamelijke achtergrond van mensen, van schrijvers, van wetenschappers, van hun theorieën, hun boeken en artikelen, van hun onderzoeken.
Die kracht is zoals gewoonlijk tegelijkertijd mijn zwakke plek, het teveel van de context blokkeert me af en toe compleet. Dan zit ik me voor de zoveelste keer af te vragen wat de zin is van al dat intellectuele gedoe. Wat voor goeds doe je voor andere mensen, wanneer je al maar boeken leest en daar op reageert of zelfs wanneer je je eigen boeken publiceert? Is dat niet de zoveelste bijdrage aan een kolossale hoeveelheid uiteenlopende meningen die niemand van zijn geloof zullen doen afvallen? Als iemand al je boek, je artikel, je website leest. Hoeveel mensen zouden er lezen wat je geschreven hebt? En met hoeveel aandacht?