Wat is er het meest opvallend aan veel sciencefiction en fantasy? Dat de techniek die je er ziet supergeavanceerd is, maar mensen zich normatief gezien nog steeds als minkukels gedragen. Of dat allerlei wezens magische krachten hebben, maar die nooit gebruiken om mensen verantwoordelijkheid voor hun eigen handelen aan te leren.
Er zijn dus ontzettend veel romans en films en tv-series waarin het er niet zo rationeel aan toe gaat. De Harry Potter - boeken van Rowling zijn er een voorbeeld van.
Ik schreef er voor mijn vroegere weblog ooit een stukje over waarin ik uitleg waarom ik niet houd van die irrationele wereld van 'wizards and witchcraft'. Ik heb het hieronder letterlijk overgenomen.
(27.12.2010)
Het is winter, de dagen zijn kort, de nachten des te langer. En kijk: ineens rijdt er 's nachts een paard over de daken of een arrenslee door de lucht. Ook zitten er na die lange nachten soms lekkernijen in schoenen of cadeautjes in sokken. De magie is terug. Het kan weer. Tovenaars doen het goed in het duister.
En dus is Harry Potter ook weer terug. De zeven boeken van J.K. Rowling zijn al lang geschreven, maar de verfilming ervan loopt nog. Onlangs verscheen het eerste deel van de verfilming van Harry Potter and the Deathly Hallows in de bioscopen. En dus worden de eerdere films ook weer uitgezonden op tv.
Vorig jaar, van juli tot september, heb ik de zeven Harry Potterboeken ook maar eens gelezen, gewoon om te begrijpen waarom anderen er zo enthousiast over waren. Vanuit mezelf ben ik niet zo geïnteresseerd in 'fantasy'. Maar het is niet verkeerd om bij tijden het oude roest van je gewoontes weg te vijlen en eens wat anders te proberen. Dat is tenslotte wat je jong houdt.
Mijn conclusie? Wat kan ik zeggen? Rowling is een groot schrijver. Ik ben niet zo'n snob die vindt dat je de Potter-reeks niet tot de 'echte' literatuur kunt rekenen of die Rowlings werk hooguit wil zien als 'een reeks succesvolle kinderboeken'. Ik snap al die jaloezie niet. Leg me dan maar eens uit wat 'echte literatuur' is.
Rowlings taalgebruik is prachtig, ze heeft een uitzonderlijke fantasie, ze schrijft met humor, ze heeft een goed oog voor mensen, ze weet de spanning zeven delen lang op te voeren, ze maakt van een 'underdog' een held tegen wil en dank, ze geeft de maatschappij een veeg uit de pan, en het thema is het oudste thema van de wereld: de strijd tussen goed en kwaad, tussen licht en duisternis.
Ik snap heel goed dat kinderen én volwassenen zo gek zijn op haar boeken. Dat ze in de rij gingen staan voor de winkels om zo snel mogelijk het volgende deel te bemachtigen, tja, het was ook 'media hype'. Maar mensen laten zich ook weer niet zo maar van alles aanpraten: ze waren stomweg enthousiast. Ik vind dat Rowlings Harry Potter-reeks dat enthousiasme verdient en ik heb een hekel aan al die critici die proberen de schrijfster weg te moffelen in een kamertje onder de trap. Dreuzels zijn het.
Ben ik nu ineens een liefhebber van 'fantasy'? Nee, verre van, ik zal dat zo uitleggen. Maar Rowlings talent gaat heel wat verder dan het beschrijven van magische werelden, toverspreuken, en vreemde wezens. Je kunt ook van haar boeken genieten, omdat ze zo geweldig goed is in het schilderen van karakters.
Een voorbeeld. In alle zeven delen spelen de vrienden Harry Potter, Hermione Granger en Ron Weasly een hoofdrol. Daarnaast hebben die drie op Hogwarts School of Witchcraft and Wizardry en er buiten natuurlijk een hoop leeftijdgenoten om zich heen.
In het eerste deel is het trio net 11 jaar, in het laatste deel 17 jaar. Dat betekent dat Harry, Hermione en Ron zich in het verhaal ontwikkelen van redelijk braaf en evenwichtig schoolkind naar een zo veel zelfstandiger en complexer adolescent. En met hen uiteraard ook alle andere scholieren van Hogwart.
Ik vind dat Rowling perfect heeft beschreven hoe kinderen zich in die verschillende levensfasen gedragen en met elkaar omgaan. Ook al gaat het bij haar - laten we eerlijk zijn - om Engelse kinderen in een kostschoolsysteem, het beeld is desondanks zo universeel en herkenbaar dat ik er met gemak de ontwikkeling van mijn eigen kinderen en hun vrienden in terugzie. Ik heb echt genoten van Rowlings inzicht in hoe kinderen zich ontwikkelen. Ze schildert allerlei prachtige details in de interacties tussen Harry, Hermione, Ron en hun leeftijdsgenoten. En naarmate ze ouder worden, worden die interacties alleen maar boeiender.
Had ik het al over de films? Rowling zegt in interviews dat ze niet ontevreden is over de omzetting van haar boeken naar de beeldtaal van films, al bieden de films niet de ruimte voor allerlei prachtige details uit de boeken. Ik heb de films bekeken en ook voor mijn gevoel zijn de verschillende filmregisseurs heel goed geslaagd in de weergave van Rowlings verhaal. Het lijkt me toch niet eenvoudig om die magische wereld van Hogwart uit te beelden, een wereld waarin trappen bewegen, schilderijen praten, voedsel ineens op tafel staat en uilen de post komen bezorgen.
Evenmin is het gemakkelijk om zo veel kinderen zo veel films lang op een overtuigende manier te laten acteren en dan ook nog levensecht weer te geven hoe ze zich fysiek en emotioneel ontwikkelen. Maar de films sluiten ook op dat punt heel goed aan bij Rowlings boeken.
Mijn favoriete boek en film zijn wat dat betreft Harry Potter and the Goblet of Fire. De groeiende belangstelling voor het andere geslacht, de uitdaging, de eerste verliefdheid, de verlegenheid en onhandigheid er om heen, de jaloezie, het verdriet, de blijheid, het wordt door Rowling allemaal prachtig beschreven en het is ook wonderbaarlijk knap in de film verwerkt.
Een voorbeeld is het gehannes in het vinden en vragen van iemand met wie je het liefst naar het kerstbal wilt. Parvati die graag met Harry wil, Harry die eigenlijk met Cho wil, maar haar pas durft te vragen wanneer ze al door Cedric is gevraagd, Ron die eigenlijk te verlegen is om Hermione te vragen maar de laatste is om dat te erkennen en dan vreselijk jaloers is wanneer ze een 'date' blijkt te hebben met kampioen Viktor Krum.
De film pakt het af en toe natuurlijk anders aan. Soms heb je het gevoel dat de marketingafdeling iets te veel invloed gehad heeft. In de film heb je het nogal klassieke en risicovrije beeld van meisjes die jongens moeten uitdagen om gevraagd te worden voor het kerstbal, terwijl de jongens het initiatief moeten nemen om de meisjes daadwerkelijk mee uit te vragen. Het boek is veel minder conservatief: in het boek vragen de meisjes simpelweg ook zelf de jongens mee uit die ze leuk vinden.
Maar soms zijn de teksten en scènes voor de film ook een verbetering. Rons gemopper over de ouderwetse galakleding die hij voor het kerstbal aan moet is in de film een stuk grappiger ("I look like me aunt Tessie; I even smell like me aunt Tessie"; het komt er zo leuk uit dat Harry als acteur zijn lachen nauwelijks kan inhouden). De zusjes Parvati en Padma Patil die volkomen in de pas de eetzaal of de huiskamer van Gryffindor binnenlopen en tegelijkertijd een beetje samenzweerderig en uitdagend "Hi Harry!" zeggen, in de hoop dat Harry Parvati zal vragen voor het bal. Dat zijn leuke vondsten.
Ik heb dus veel waardering voor Rowlings boeken. Maar toch houd ik nog steeds niet van 'fantasy' en dus in dat opzicht ook niet zo van Harry Potter.
En dat is niet omdat magie en een wereld van wizards blijkbaar samengaan met oude duistere kastelen, met ganzenveer en inktpot, met draken en andere rare wezens, terwijl je — bij wijze van spreken dan — geen mobiel of computer tegenkomt. Maar wel omdat de verhalen in 'fantasy' meestal niets veranderen aan de manier waarop mensen zich gedragen en met elkaar omgaan.
In fantasyverhalen kunnen met magie en tovenarij de wetten van de materie opgeheven worden: mensen vliegen op bezems, veranderen zichzelf in dieren, maken zichzelf onzichtbaar, trekken beschermende cirkels om zich heen. Maar in de meeste van die verhalen blijven mensen emotioneel even onvolwassen als altijd en verandert er qua moraal en sociale omgang helemaal niets.
Machteloze magie
Ik wil niets afdoen aan het plezier dat mensen kunnen beleven aan dit soort literatuur. Maar je kunt wel wat vraagtekens plaatsen bij de beeldvorming die er van uit gaat. Het eerste wat me opvalt, is dat toverspreuken en magie voor van alles gebruikt worden, maar niet om mensen te verbeteren. Een paar voorbeelden:
Je kunt je afvragen wat het nut is van magie en tovenarij wanneer er ook weer 'bad wizards' zijn die de 'dark arts' beoefenen uit behoefte aan macht, uit gevoelens van superioriteit, uit minachting en gebrek aan respect voor anderen. Naarmate je verder komt in de boeken of films wordt de wereld dan ook zwarter, gaan er mensen dood, en is er nauwelijks meer plezier.
Uiteindelijk wordt er simpelweg toch weer gevochten en oorlog gevoerd. Uiteindelijk loopt het hele verhaal toch weer uit op een gevecht tussen 'de goeien en kwaaien', waarbij het kwaad weer eens aan één iemand gekoppeld wordt (Lord Voldemort) en de wereld weer eens door één iemand gered moet worden (Harry Potter). Het is een schema dat je in veel Amerikaanse films ('Superman' en zo) tegenkomt. Ik vind het bijzonder onorigineel.
Wanneer je het zo bekijkt, heb je dus niet zo veel aan magie. Een wereld van magie is volkomen onbetrouwbaar. Niets is wat het lijkt. Een kat of een rat of een wolf kunnen een mens zijn. Mr. Moody blijkt iemand anders. Maar als Mr. Moody niet Mr. Moody is, is Dumbledore dan wel Dumbledore? Er is ook geen waarheid. Van de 'Goblet of Fire', de vuurbeker die de kampioenen uitkiest, wordt gezegd dat hij niet anders dan de waarheid kan spreken. Maar achteraf blijkt de kelk gemanipuleerd zoals ook de rest van de wedstrijd.
Ik zou niet in die magische wereld willen leven, want je kunt niet alleen niet de wetten van de materie vertrouwen, je kunt ook nooit nagaan of iemand is wat hij of zij zegt te zijn. Bovendien is nooit zeker of magie wel werkt. De Harry Potter-boeken zitten op dat punt vol met inconsequenties. De 'spells' en 'charms' worden voor van alles gebruikt, maar kunnen desondanks niet ingezet worden tegen de 'Dark Lord' en zijn trawanten. De 'dorms' van de meisjes zijn met een 'charm' beschermd tegen al te enthousiaste jongens — die van de jongens niet tegen binnendringende meisjes? — , maar het huis van de Weasley's beschermen lukt niet. En zo verder. Pure willekeur.
Ellendige educatie
Educatief gezien deugt er ook niet veel in de Harry Potter-boeken. Opvoeding en onderwijs zijn volkomen ouderwets. Om een paar voorbeelden te noemen:
Ik vond het wel boeiend om die zeven Harry Potter's mee te maken. Rowling is een geweldig schrijfster. En ik snap daarom best dat mensen haar boeken graag lezen. En toch word ik zelf niet blij van een wereld van 'wizards and witchcraft'. Die magische wereld is me wat te conservatief en irrationeel. En als het gedrag en het samenleven van mensen toch niet fundamenteel verbeterd kunnen worden, stap ik liever rond in een wereld zonder draken en zwarte gewaden.
De Engelse auteur J.K. Rowling schreef de zeven delen van de Harry Potter-reeks tussen 1997 en 2007. Ze zijn oorspronkelijk uitgegeven door Bloomsbury Publishing in de United Kingsom. De boeken zijn in zo'n 67 talen vertaald, ook in het Nederlands. Ik houd het hier bij Engelse titels, Engelse namen, enzovoort. De oorspronkelijke boektitels zijn: