Mensen hebben vanaf de prehistorie technieken gebruikt om te leven en te overleven. Niets nieuws op dat punt. Vuur maken om je warm te houden, met scherpe stenen vlees snijden, schotels en potten produceren om voedsel op te slaan, het laat allemaal zien dat mensen slimme dingen kunnen bedenken en handig zijn.
Toch is er iets fundamenteels veranderd. De ontwikkeling van techniek verloopt steeds sneller. Technieken worden nu ontworpen op basis van systematisch onderzoek en op basis van wetenschappelijk kennis. Dat heet technologie, de wetenschap van techniek, zou je kunnen zeggen.
We zouden dus kunnen onderscheiden tussen 'techniek' en 'technologie', tussen 'filosofie van de techniek' en 'filosofie van de technologie'. In het Nederlands (en vergelijkbaar in het Duits en Frans) zie je meestal de uitdrukking filosofie van de techniek. In de Angelsaksische wereld spreekt men normaalgesproken van filosofie van de technologie.
Maar het lijkt me niet nodig om er een principieel punt van te maken: in de alledaagse praktijk worden de termen 'techniek' en 'technologie' door elkaar gebruikt. En zo vreemd is dat ook weer niet, omdat beide met elkaar te maken hebben.
Wat is er dan veranderd vergeleken met vroeger? De alomtegenwoordigheid van techniek? Dat elk huishouden tegenwoordig — in de westerse samenleving althans — vol staat met apparaten? Dat techniek vanzelfsprekend begint te worden en er geen kritische vragen meer over gesteld worden? Dat we er van afhankelijk worden?
Iets moet er aan de hand zijn. De laatste honderd jaar hebben allerlei denkers zich het hoofd gebroken over de rol van de techniek en de technologie in de samenleving, over de invloed ervan op de natuur en op hoe mensen met zichzelf en met andere mensen omgaan. Maar technici zelf lijken nooit stil te staan en na te denken over het 'waarom' of het 'waartoe'.
Technici werken immers vanuit een bepaald soort rationaliteit, een technische rationaliteit gericht op het beheersbaar maken van technische problemen. Ze staan vaak niet stil bij andere praktische gevolgen die aan nieuwe mogelijke technieken vastzitten. Wat gerealiseerd kan worden, moet ook gerealiseerd worden, zo is het idee dan. En wanneer een techniek er eenmaal is, dan is de technicus niet meer verantwoordelijk voor het gebruik of misbruik ervan, zo is de opvatting. Dat is echter nog maar de vraag.
Waarderingen van techniek — zo lees je in het boek Die Bewertung des technischen Fortschritts van Van der Pot — zijn sterk verbonden met hoe je de ontwikkeling van de mens ziet, met hoe je naar het verleden of naar de natuur kijkt.
Als iemand de ontwikkeling van mensen ziet als een weg omhoog uit het dierlijke bestaan, als ontplooiing van typisch menselijke mogelijkheden, als een weg om te overleven met slimme middelen, dan ziet zo iemand technische middelen vaak positief. Het onderliggende motief is dat mensen hun eigen lot en leven in de hand willen krijgen. Beheersing en controle van de natuur met alle mogelijke middelen moeten de onzekerheden van het menselijk bestaan opheffen.
Maar kijk iemand met heimwee terug naar vroeger of als iemand afhankelijkheid van technische middelen gevaarlijk vindt of vindt dat mensen het zich te gemakkelijk maken met behulp van die technische middelen, dan is zo iemand waarschijnlijk negatief over techniek. Het onderliggende motief hier kan bijvoorbeeld zijn dat mensen bescheiden moeten zijn en zich moeten schikken in hun lot. Dat motief zie je in religieuze levensbeschouwingen waar mensen als zondig worden gezien en het daarom getuigt van hoogmoed en zelfoverschatting wanneer mensen alles technisch willen sturen. Maar je vindt dit motief uiteraard ook bij mensen die gewoon een groot respect voor de natuur hebben.
Vanaf het begin is er in ieder geval het besef dat je technische middelen voor goede of slechte doelen kunt inzetten. Alle nieuwe technische verworvenheden die positieve mogelijkheden bieden om problemen op te lossen brengen tegelijkertijd nieuwe gevaren met zich mee en kunnen negatieve gevolgen hebben.